Van visie naar praktijk: hoe bouw je aan sterk burgerschapsonderwijs?

Foto en tekst: Susan Goudsblom

Veel scholen worstelen met de invulling van hun burgerschapsonderwijs. Dat merkt ook Dit is Onderwijs. Reden te meer om in gesprek te gaan met collega’s van scholen die hiermee aan de slag zijn gegaan. Wat zijn hun ervaringen? Hebben ze tips? Waar staan ze nu? We spraken met Maike Smelt van het Murmellius Gymnasium en twee collega’s van basisschool De Zes Wielen: Viviana Migliarini, adjunct-directeur en Diana Langedijk, leerkracht. We beginnen met de aanpak van de basisschool.

V.l.n.r. Diana Langedijk, Viviana Migliarini en Maike Smelt

Startpunt De Zes Wielen: wat doen we allemaal al?

Viviana: “Vanuit het managementteam zagen we dat we een aantal ontwikkelpunten wilden uitzetten voor dit schooljaar. Eén daarvan was de leerlijn burgerschap. Om dat goed aan te pakken hebben we een leerwerkgroep van zeven leden gevormd. Ons uitgangspunt was vooral: wat verstaan wij onder burgerschap, wat doen we al en hoe willen we het zichtbaar maken in de school?”

Collega Diana is vanaf het begin aangehaakt in de werkgroep, maar was in het begin wat terughoudend. “Ik dacht vooral: moeten we weer iets extra’s doen? Toen ik me er echter vorig jaar in ging verdiepen, ontdekte ik dat je het ‘moeten’ heel goed kunt relativeren door te benoemen wat we allemaal al doen. We horen bij ons op school twee gedachten. Het gevoel: ‘we doen al de hele dag aan burgerschap’ en de gedachte ‘wat wordt verstaan onder burgerschap?‘ Een logische eerste gedachte, maar we merkten dat het verder verdiepen in burgerschap leidde tot meer inzichten.”

Viviana haakt hierop aan: “Ons uitgangspunt was: inventariseren wat er al is en wat we al doen. Met behulp van de uitgangspunten van SLO burgerschap hebben we gekeken welke bouwstenen er zijn en wat daar precies onder valt. Vervolgens hebben we dit vertaald naar de verschillende methoden die gebruikt worden op De Zes Wielen, zowel op cognitief als op sociaal emotionele ontwikkeling.
Diana vertelt hoe de leerwerkgroep burgerschap de inventarisatie heeft aangepakt. “Tijdens een vergadering hebben we iedereen gevraagd per bouwsteen op te schrijven wat ze al doen. Het belangrijkste daarbij was: we kaderen schoolbreed. Dus niet: wat doet een leerkracht, maar wat doen wij als school? Dat hebben we verwerkt in een eerste versie van een kwaliteitskaart.”

Van inventarisatie naar leerlijn
Viviana: “Dit schooljaar zijn we verder gegaan met het uitbouwen van de leerlijn. We hebben gekeken: welke bouwstenen worden al geraakt in onze methodes en waar zitten nog hiaten? Bij sommige bouwstenen merk je dat deze regelmatig terugkeren, echter andere bouwstenen bleken onderbelicht te zijn. Met de onderbelichte bouwstenen zijn we verder aan de slag gegaan.”
Diana: “Door alle input te bundelen zie je steeds duidelijker hoe burgerschap verweven zit in de roosters van leerkrachten. De kern is vooral: hoe maak je zichtbaar dat burgerschap een onderdeel is van je lesprogramma en hoe vertaal je deze zichtbaarheid naar praktische invulling voor de kinderen.”

Teambetrokkenheid
“Transparantie helpt enorm”, aldus Viviana.” In teamvergaderingen op beide locaties krijgen we als werkgroep ruimte om uit te leggen waar we staan en wat de volgende stap wordt. Zo neem je collega’s mee in het proces en groeit de betrokkenheid.”
Diana: “Collega’s merkten door het opschrijven van wat ze al doen dat we eigenlijk al een doorlopende lijn hebben. Dat gaf echt een omslag: het gevoel van ‘weer iets erbij’ verdween. De druk ging eraf.”

Huidige en volgende stappen
Viviana: “We gaan de kwaliteitskaart verder finetunen, steeds praktischer maken. Daarnaast beschrijven we beleid: hoe borgen we de leerlijn en hoe evalueren we? Dat is allemaal onderdeel van het uitzetten van goed burgerschapsonderwijs op onze school.”

Essentiële inzichten
Diana geeft aan dat het vooral belangrijk is dat leerkrachten vooral gaan zien wat ze al doen. “Door het te benoemen, krijgt het betekenis. En door het steeds levend te houden in het team blijft het onderdeel van de dagelijkse praktijk.”
Viviana benadrukt dat burgerschap vooral niet als los vak moet worden gezien, maar als een geïntegreerd onderdeel van het onderwijs. “Niet iets wat ‘moet’, maar iets wat we elke dag al doen en bewust zichtbaar maken. En dat we het samen dragen als team.”

Tips voor andere scholen
Diana: “Begin met kijken wat je al hebt. Laat collega’s opschrijven wat er in hun klas gebeurt. Je ontdekt dat er vaak al veel staat.”
Viviana vult aan: “En begin bij de basis: wat is burgerschap? Kijk op de website van SLO wat gevraagd wordt. Neem je team mee, start een leerwerkgroep en bouw het van daaruit verder op. En stel kritische vragen over methodes: wat bieden ze wel en wat niet?”

Geschiedenis van burgerschapsonderwijs op Murmellius Gymnasium

Zo te horen zijn ze goed op weg bij De Zes Wielen. Hoe zit het bij het Murmellius Gymnasium? Zij zijn immers verder in het proces en hebben al een bezoek van de Inspectie gehad. Maike Smelt, docent geschiedenis en lid van de leerwerkgroep vertelt over haar ervaringen.
Drie jaar geleden ontstond binnen Murmellius Gymnasium de behoefte om burgerschapsonderwijs structureler vorm te geven. Tijdens een bijeenkomst met de werkgroep burgerschap, bestaande uit zes collega’s, ontstond het eerste initiatief. De schoolleiding stimuleerde dit proces, maar hoe te beginnen was in het begin nog onduidelijk. Er lag geen compleet stappenplan klaar; het werd vooral een proces van voortschrijdend inzicht.

Startpunt: aansluiting bij Stichting Het Zelfstandig Gymnasium
Maike: “Een belangrijk voordeel was dat het Murmellius is aangesloten bij de Stichting Het Zelfstandig Gymnasium (SHZG). Via deze organisatie kwamen we in contact met bureau Common Ground, dat gymnasia ondersteunt en maatwerkcursussen aanbiedt. De oprichter is tevens auteur van een boek over burgerschap en verbonden aan het landelijke expertisecentrum burgerschap”.
Een aantal collega’s volgde een training van Common Ground. Deze bleek van grote waarde: de aanvankelijke weerstand (“Hoe ga ik dit allemaal doen? Het is zo complex”) maakte plaats voor vertrouwen en enthousiasme. Dit heeft ook Maike zo ervaren: “Dankzij de professionele, inhoudelijke begeleiding ontstond er binnen de werkgroep ruimte om een visiestuk te schrijven en de taken te verdelen.”

De twee verplichte pijlers
Maike: “Bij Common Ground leerden we dat burgerschap rust op twee verplichte pijlers: democratische waarden en diversiteit. Binnen de werkgroep sloot een collega hier sterk op aan en begon activiteiten te ontwikkelen, onder meer rondom discriminatie en sociale veiligheid. Iedereen kreeg een rol die bij hem of haar paste; voor mij lag daar de taak van het schrijven.”

Onderzoek naar wat er al is
“Vooraf inventariseerden we welke lessen op school al raakvlakken hadden met burgerschap. Daarnaast kregen we een aanbod van de VU om deel te nemen aan onderzoek naar kansengelijkheid. Hoewel dat niet hetzelfde is als diversiteit, sloot het nauw aan. Studenten voerden interviews uit met leerlingen en docenten. De conclusies hielpen om de leerbehoefte van onze leerlingpopulatie beter in kaart te brengen”, aldus Maike.

Ze schaften het meetinstrument Zicht op Burgerschap aan (van Common Ground) en namen het af bij leerlingen uit leerjaar 1 t/m 3. De vragenlijst (99 items) leverde een uitgebreid rapport op en liet zien waar accenten nodig waren. De kennis over democratische waarden scoorde hoog (75% en hoger), maar bij sociale en interpersoonlijke vaardigheden – luisteren, zorgen voor een ander – was nog winst te behalen.

Herstelopdracht Onderwijsinspectie
Maike: “Ondertussen ontvingen we van de Onderwijsinspectie een herstelopdracht rondom burgerschap. Hoewel onze visie en plannen goed waren, moest de leerbehoefte duidelijker onderbouwd worden. Dit leidde ertoe dat wij ons aanmeldden voor de SLO-fase ‘beproeven’, waarin scholen helpen bij het testen van de conceptkerndoelen burgerschap”.

De vragen van de SLO maakten duidelijk dat docenten sommige lessen onterecht hadden gelabeld als volwaardige burgerschapslessen. De leerwerkgroep kwam tot de conclusie dat een aardrijkskundeles over duurzaamheid geen burgerschapsles is zolang leerlingen de kennis niet toepassen in gedrag en vaardigheden. Maike: “Burgerschap gaat juist om het oefenen van democratische vaardigheden, conflictoplossing en met elkaar in gesprek gaan. Dat bleek niet alleen bij ons zo; veel scholen herkennen dit.” De kernvraag van de inspectie werd: hoe zorg je voor doorlopende leerlijnen in leerjaar 1, 2 en 3?

Maike: “Deze vraag liet ons niet los. Uiteindelijk besloten we burgerschap te borgen in de vakken zelf, zodat het niet afhankelijk is van één persoon. We kozen drie zogenaamde ‘voedende’ vakken die alle onderbouwleerlingen volgen: klassieke talen, geschiedenis en aardrijkskunde. Per vak worden nu tien nieuwe burgerschapslessen ontwikkeld, waarbij de conceptkerndoelen concreet terugkomen. De vakgroepen komen meerdere keren bijeen om dit gezamenlijk uit te werken.”

Implementatie: de lastigste fase
De implementatie is op dit moment de grootste uitdaging. “Niet iedere docent is al even enthousiast”, vertelt Maike. “Dat is begrijpelijk: verandering roept weerstand op. Ook bij mij was dat in het begin zo. Het is zoeken in de jaaragenda naar tijd voor overleg, afstemming en lesontwikkeling. Tegelijkertijd is dit wél wat nodig is om burgerschap structureel en duurzaam in te bedden.”
Ze geeft aan dat de schoolleiding de evaluatie meeneemt in ontwikkel- en sectiegesprekken. “De inspectie heeft aangegeven dat onze aanpak een voorbeeld is voor Nederland, al kregen we toch een herstelopdracht – dat voelde dubbel. Maar de noodzaak hielp wel om draagvlak te vergroten”, aldus Maike.

Winst: een nieuwe manier van samenwerken
Het proces heeft binnen het Murmellius helder gemaakt hoe belangrijk werkgroepen zijn. Door structureel samen te werken is een nieuwe werkgroepenstructuur ontstaan, waar inmiddels ook digitale geletterdheid onder valt. Maike is hier enthousiast over. “We wisselden bovendien ervaringen uit met andere scholen zoals het PCC. Dit leverde zowel inspiratie als herkenning op: veel scholen worstelen met tijd, taakuren en omvang”.

Welke tips heeft Maike voor andere scholen?

• Je hoeft niet alles vooraf te weten; vertrouw op voortschrijdend inzicht.
• Verdiep je in het onderwerp – dan ontstaat vanzelf enthousiasme.
• Zorg voor een kritische massa in je werkgroep; niet met z’n tweeën, maar met een team.
• De schoolleiding moet faciliteren: taakuren, tijd, opname in de jaaragenda.
• Organiseer uitwisseling met andere scholen.

Deel kennis en ga in gesprek met andere scholen

Over de rol van Dit is Onderwijs in dit proces is ze kort, maar krachtig. “Deel kennis, zodat niet iedereen het wiel opnieuw uit hoeft te vinden.” Tafelgenoten Viviana en Diana beamen dat. Ze zijn erg nieuwsgierig naar het beleidsplan van Murmellius, die toch weer een stap verder is dan basisschool De Zes Wielen.

Samen concluderen we dat burgerschapsonderwijs pas écht betekenis krijgt wanneer scholen het integreren in een doorlopende leerlijn, koppelen aan leerdoelen en zichtbaar maken in de dagelijkse praktijk. Door te inventariseren wat er al gebeurt, samen te werken in werkgroepen en kritisch te kijken naar methodes, ontstaat draagvlak en structurele verankering.

Ga jij binnenkort ook aan de slag met burgerschapsonderwijs? Of ben je er al mee bezig en wil je meer informatie? Dan kán! Viviana en Maike helpen je graag verder.

Contactgegevens

Viviana Migliarini
Adjunct-directeur
Basisschool De Zes Wielen
v.migliarini@ronduitonderwijs.nl

Maike Smelt
Docent geschiedenis
Murmellius Gymnasium
sme@murmellius.nl